My Three Words at Jamie Reid Funeral 15.09.2023

 

Nest Thomas (Mrs Mwyn) Paul Cook RM Pete Wylie

Having been asked by the family (Rowan Reed) and Jamie's Manager (John Marchant) to "Say a few words in Welsh at the graveside because Jamie would like that!" these are the three words that I thought would do the occasion justice:

ADVENTURE: Working with Jamie Reid was always an adventure, always exciting, never dull and you had to keep on top of your game. Within 5 minutes of meeting Jamie for the first time at Assorted Images in 1990 he'd asked me to organise a showing for his Celtic Surveyor Exhibition up in Caernarfon / north Wales. From meeting someone who I had so much respect for and slightly in awe we'd become collaborators - and that was to continue for the following 20 years. From 2010 onwards our working relationship was over but we remained dear friends. By that time I'd introduced Jamie to Gwenno and they continued collaborating to this say. (Gwenno sang on Cornish at the graveside).

INSPIRATION: I joked at the graveside that Jamie's visuals for me were as important as Steve Jones's guitar sound. No Jamie No Punk. He always inspired and always shared information and inspiration. Our early meetings at Cafe Tabac, Liverpool in the early 90's were so important. It was like an injection / fix of inspiration. I'd return to Wales fired up and with Jamie's blessing that we were doing the right thing. As an influence on my whole creative career, Jamie was instrumental and key and I thank him for all the love and support.

HUMOUR: Sure enough we all took the music and art very seriously but we also had some good laughs. The 2 weeks up in Derry for the Celtic Surveyor Exhibition stand out. Organised by Derry artist Locky Morris everything seemed to hinge on Locky knowing what was going on. The slogan became "Where's Locky?". Jamie would appear - ask 'Where's Locky?" and it was our in-joke for Derry. As I explained at the Funeral - it's not really funny but it was bloody hilarious for those 2 weeks up in Derry!

At the graveside I bottled out of the joke that we had in Caernarfon where some soft-lad or other would ask him "Do you know Johnny Rotten?" and you could hear Jamie muttering something .........

Ymlaen ac i Fyny

Onwards and Upwards

Llafar Gwlad 156 Mynydd Rhiw

 

O gopa Mynydd Rhiw

Rydym yn gallu son gyda sicrwydd fod Mynydd Rhiw ym Mhen Llŷn yn dirwedd lle troediodd ein hynafiaid dros 5000 o flynyddoedd yn ôl. Hyd yma ni chanfuwyd unrhyw dystiolaeth o lle yn union roedd amaethwyr cynnar Neolithig Llŷn yn byw ond mae siambrau claddu cyfagos Cefn Amwlch, Bron Heulog a Tan y Muriau yn dyst i’r ffaith fod cymunedau yma. Codwyd rhai o’r siambrau claddu yn agos i’r ffermydd, efallai mewn amser cawn hyd i adeiladau.

Pydru mae pren, felly anodd yw canfod olion adeiladau o bren sydd yn 5000 oed. Goroesi mae carreg, ac onibai fod cromlechi wedi eu clirio dros y canrifoedd, mae’r siambrau claddu yn ddigon hawdd i’w hadnabod. Bu ymdrech i glirio siambr gladdu Bron Heulog a’r stori leol yw fod y chwiorydd Keating o Blas yn Rhiw wedi rhwystro’r gromlech rhag cael ei chwalu yn rhacs. ‘Detour’ diddorol bob amser yn y rhan yma o’r byd yw piciad draw i fynwent Llanfaelrhys i gofio am y Keatings a drws nesa iddynt Elsie Eldridge.

Saif cromlech Cefn Amwlch mewn cae ger troad Beudy Bigyn. Os am dynnu llun o gromlech borth nodweddiadol, anodd curo hon. Gwelir sawl siambr yn rhan o gynffon hir Tan y Muriau ar lethr deheuol Mynydd Rhiw ac heb os mae nhw gyd yn drawiadol ac yn gysylltiad unionryrchol a’r hynafiaid Neolithig.

Goroesi mae carreg, ac ar lethrau Mynydd Rhiw mae modd darganfod darnau bach o garreg sydd yn hollti yn debyg i callestr. Yr hyn sydd yn rhyfeddol yw fod amaethwyr Neolithig Llŷn wedi canfod y garreg yma a wedyn wedi cloddio amdano. Sial wedi ei effeithio gan ymwthiad folcanaidd sydd yn addas ar gyfer creu offer cerrig yma ar Fynydd Rhiw a chawn hyd i haenau o’r garreg ar lethr ogleddol a deheuol Mynydd Rhiw.

Nid hawdd yw canfod y ‘tyllau chwarel’ ac er iddynt gael eu hol-lenwi yn ystod y Neolithig mae’r nodweddion archaeolegol yma wedi goroesi ac i’w gweld hyd heddiw fel cylchoedd crwn rhyw 5medr ar draws ar y tir. Trefnwyd ymweliad o olion archaeolegol Mynydd Rhiw fel rhan o Ŵyl Archaeoleg Llyn ar Fawrth 1af eleni. Rhaid oedd canolbwyntio fel arweinydd y daith ac edrych yn ofalus ar wyneb y tir am yr olion. (Mae modd hyfforddi’r llygad i wneud hyn!)

Flynyddoedd yn ôl cefais y fraint o gynnal dosbarth Archaeoleg WEA yng nghanolfan Bryncroes. Un canlyniad o’r cyfarfodydd bwyiog hynny dros dymor y Gaeaf oedd rhannu gwybodaeth gyda trigolion y darn yma o Ben Llŷn. Proses ddwy ffordd. Rhannu yng ngwir ystyr y gair. Pawb yn dysgu. Canlyniad arall yn dilyn sawl blynedd o gynnal dosbarthiadau tebyg ym Mryncroes oedd magu cyfeillgarwch a pherthynas agos gyda’r gymuned leol,

Efallai fod y dosbarthiadau wedi dod i ben, ond tydi’r sgyriau a rhannu gwybodaeth heb ddistewi. Dros gyfnod clo llynedd cefais wahoddiad gan Catrin Williams i weld rhywbeth oedd hi wedi ddarganfod wrth gerdded Mynydd Rhiw. Fyny am dro a ni! Er na allaf fod yn gant y cant sicr, mae posibilrwydd fod Catrin wedi canfod cist fedd Oes Efydd. Felly ‘cyn-ddisgybl’ dosbarth nos oedd yn amlwg wedi bod yn gwrando yn astud. Catrin yn amlwg wedi hyfforddi ei llygaid i gadw golwg am bethau o dan y pridd.

Dyma’r gwerth yn yr elfen gymunedol ynde. Yn ogystal a’r cysylltiad amlwg fod pawb yn siarad Cymraeg. Parhau mae’r sgwrs. Parhau mae’r rhannu gwybodaeth. Parhau mae’r darganfod.

Yn ôl at ein taith gerdded ddiweddar (Mawrth 1af) y drefn oedd cael gadael ein ceir ym maes parcio Plas yn Rhiw a cherdded fyny’r allt am Eglwys Sant Aelrhiw gan groesi wedyn draw am gopa Mynydd Rhiw. Cyn cyrraedd yr eglwys rhaid oedd cyfeirio at gromlech Tan y Muriau wrth fynd heibio giat y tyddyn, ond doedd amser ddim yn caniatau i ni gerdded draw. A dweud y gwir doeddwn ddim yn rhy sicr os oedd ganddom ddigon o amser i gynnwys Ffynnon Aelrhiw gan fod cymaint o waith dringo o’n blaen.

Beth am bleidlais? Unfrydol! Roedd pawb am ymweld a’r ffynnon, nifer rioed di bod yno o’r blaen felly pleser mawr oedd cael cynnwys y ffynnon fel rhan o’n taith gerdded. Ysgogodd yr ymweliad a’r ffynnon a’r fynwent sgwrs am darddiad yr enw ‘Aelrhiw’. Y Rhiw yw’r pentref. Sant Aelrhiw sy’n rhoi ei enw i’r ffynnon a’r eglwys. Ond mae amheuaeth os mai Aelrhiw oedd enw y sant o gwbl. Beth yn union yw tarddiad yr enw?

‘Ael’ yw pen y bryn, ‘brow’ yn Saesneg. A’i disgrifiad sydd yma felly yn hytrach nac enw personol? Oes unrhyw bosibilrwydd fod y lleoliad yn ael y rhiw neu pen yr allt? Cwestwin yn unig. Does dim syniad genny fond mae’n werth rhannu hyn hefo darllenwyr Llafar Gwlad. Yn y byd Archaeoleg mae’n bwysig iawn fod yn barod i gydnabod na’d yw rhywun yn gwybod yr ateb bob amser. Fy ymateb bob tro yw – “cwestiwn da – dwi ddim yn gwybod yr ateb!”.

Un o ryfeddodau Mynydd Rhiw yw fod yma ddwy ffynnon sanctaidd ar lwybr y pererinion. Rydym newydd grybwyll Ffynnon Aelrhiw, ychydig i’r de o’r fynwent. Cawn hyd i’r ail ffynnon, Ffynnon Saint rhyw filltir i’r dwyrain, eto ar y llethr ond yn agosach i Bron Llwyd uwchben Porth Neigwl. Mae’r ddwy ffynnon wedi gweld gwaith adfer gyda waliau cerrig y neu hamgylchu.

Mae ychydig mwy o waith cerdded er mwyn cyrraedd Ffynnon Saint ond mae lleoliad y ffynnon ei hyn yn gwneud yr ymdrech yn un werth chweil. Gallwn sgwennu llawer llawer mwy am nodweddion archaeolegol Mynydd Rhiw. Mae yna gyfoeth o olion yma. O ran tirwedd ac o ran mynd am dro ac i gerdded dyma dirwedd lle mae rhywun yn gallu wirioneddol deimlo fod rhywun yn cerdded yn ôl mewn amser.

 

Ffynnon Saint

Ffynnon Aelrhiw

Crwydro Caernarfon, Llafar Gwlad 155

 

Rwyf wedi crwydro cymaint o amgylch tref Caernarfon a’i chyffiniau ac awydd cael hyd i ddarnau bach o hanes sydd efallai yn newydd i mi. Her bach – rwyf am ddarganfod pethau newydd.

Yr Alex yng Nghaernarfon yw fy man cychwyn. Rwyf gyferbyn a Morrisons (yr hen archfarchnad Safeways) a chyn safle gorsaf drenau Caernarfon. Estyniad i’r lein rhwng Caer a Chaergybi oedd gorsaf Caernarfon yn dyddio i 1850 a fe’i chwalwyd yn y 1970au. Does fawr o dystiolaeth heblaw’r plac ar wal allanol Morrisons. Tydi’r plac ddim y gorau chwaith – mae’n dathlu agor siop Safeways yn 1994 yn fwy na hanes yr orsaf.

Ond troi fy nghefn ar Yr Alex a Morrisons yr wyf am ei wneud gan fod un o gof-lechi Cyngor Ddinesig Caernarfon ar wal tŷ pen Stryd Rolant. Llechan i gofio am Dilys Wyn Williams yr arweinydd corawl sydd ar dalcen y tŷ. Yn ddiddorol iawn wrth ymchilio mwy i hanes Pafiliwn Caernarfon cefais hyd i record o’r cyngerdd olaf a Dilys oedd y cyfeilydd ar y noson. Fe gewch fwy o hanes Dilyn ar wefan historypoints.org

Wrth ei yrfa canu ddod i ben a thlodi yn gysgod parhaol, bu Llew Llwyfo yn byw yn Stryd Rolant yn y cyfnod oddeutu 1886. Cyfeirir at y sefyllfa drist gan Erwyl Wyn Rowlands yn y gyfrol Y Llew Oedd ar y Llwyfan (2001) wrth i Llwyfo ennill wobr ym Mhrifwyl Caernarfon “gan ddod ac ugain punt i aelwydd dlodaidd Stryd Rowland”. Does dim cof-lech i Llew Llwyfo yma eto nac yn wir yn Rhif 4 Gorllewin Twthill (Rock Cottage) lle bu Llwyfo yn byw am gyfnod.

Ar ben allt serth Stryd Rolant mae llwybr troed (braidd yn fler a braidd yn fwdlyd) yn arwain tu cefn i dai Lon Ddewi ac o dan bryn Twthill, gan ddod allan ar Lon Sydney. Oddi yma detour bach dau funud a mae modd cael cip olwg ar Gerrig yr Orsedd 1959 yn y cae ar ymyl England Road South a Lon Priestly.

Llwybr troed ddigon cul a serth sydd yn cysylltu England Road South a Lon Warefield sydd yn denu fy sylw nesa. Ar waelod y llwybr ger Lon Warefield mae cof-lech arall. Cofnodwyd fod y llwybr troed ar agor i’r cyhoedd yn 1900 gan William Farren Esq. Sylwais fod yna William Ignatius Farren o’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig wedi colli ei fywyd ym 1918 ar y Gofeb Rhyfel ar Maes Caernarfon. A’i yr un dyn yw hyn? Mae angen mwy o ymchwil.

Rhaid ymlwybro lawr allt at y gyffordd rhwng Lon Warefield a Lon Ddewi wedyn a chraffu i weld hen giat haearn yr Eye & Cottage Hospital. Gwelwn enw’r ysbyty mewn ffram o fwa haearn dros pileri yr hen fynedfa. Bellach mae’r giat wedi cau a gan fod y coed yn uchel, nid hawdd yw gweld y gwaith haearn o gwbl. Maes y Bwthyn yw’r stad o dai newydd sydd wedi cymeryd lle yr ysbyty. Ger y troad i mewn am y stad mae wal frics terracotta gyda’r arwydd ‘Carnarvon Cottage Hospital’. Mae’n debyg mai’r ‘Carnarvon Cottage Hospital’ oedd yr enw rhwng 1888 a 1955 a wedyn y ‘Caernafon Eye & Cottage Hospital’ o 1960 hyd 1981.

Rhed Lon Ddewi i Cae Gwyn, un ffordd hir o dai modern. Sylwais ar bedair cof-lech gwahanol. Mae’r Gymdeithas Ddinesig wedi bod yn brysur yn cydnabod a dathlu mawrion tref y Cofis. Ar bostyn giat Iscraig, Lon Ddewi, mae cof-lech William Morris (1899-1979) awdur, bardd, Prifardd ac Archdderwydd. Cyfaill i Hedd Wyn, mae’n debyg fod cymeriad Morris yn ymddangos yn y ffilm ‘Hedd Wyn’ (1994). Gyda’i awdl Ogof Arthur y cipiodd y gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Castell-nedd (1934).

Yr ail gof-lech ar Lon Ddewi yw’r un i gofio am y gyfansoddwraig Dilys Elwyn Edwards. Ymhlith cyfansoddiadau Dilys roedd trefniant cerddorol o soned R. Williams Parry Mae Hiraeth yn y Môr a chyfansoddiadau gwreiddiol fel Caneuon Y Tri Aderyn sydd wedi cael ei recordio gan artistiaid poblogaidd fel Charlotte Church ac Aled Jones. Bu ei gŵr, Elwyn, yn weinidog yn yr Eglws Bresbyteraidd yng Nghymru ar y Maes yng Nghaernarfon – adeilad o ddiddordeb pensaerniol heb os.

Val Feld (1947-2001) AC Llafur dros Ddwyrain Abertawe yw’r plac nesa ar ein dro bach ar hyd Llys Gwyn. Yma ym Mhen-y-Bryn oedd cartref Val yn ystod ei phlentyndod. Yn ogystal a fel AC rydym yn cofio am waith powysig Val fel un o sylfaenwyr Shelter Cymru.

Craig Wen, cartref Ellis William Davies yr Aelod Seneddol Rhyddfrydol, yw lleoliad y plac olaf (4dd) ar y darn yma o’n taith. Ar adain-chwith y Blaid Rhyddfrydol bu i Davies wrthwynebu rhai o bolisiau Lloyd George yn ystod y Rhyfel Mawr, Bu’n aleod Rhyddfrydol dros adran Eifion yn Sir Gaernarfon a hefyd Sir Ddinbych. Bu farw yn iGogledd Cymru cyn cael ei ethol i San Steffan. Dyma lu o gysylltiadau diddorol hefo hanes Caenarfon, Gwynedd, y chwareli llechi a Lloyd George.

Ar derfyn cul-de-sac ar ochr ddwyreinol Llys Gwyn mae un o ryfeddodau yr ardal hon o Gaernarfon. Yn wir, rwyf wedi cael cryn drafferth cael hyd i wybodaeth pellach am y tŵr carreg sydd yn codi ei ben yn gellweirys dros yr holl dai modern. Prin bydda rhywun yn sylwi. Edrychai fel ‘folly’. Does dim yn gwneud synnwyr. Meddyliais ei fod efallai yn hen adeilad fferm cyn codi stad tai Llys Gwyn ond y stori dwi wedi ei cael gan rhywun lleol uw mai tŵr neu stiwdio ar gyfer artist neu arlunydd yw hwn. Unwaith eto rwyf angen gwybod mwy.

Gan droi yn ôl at Ffordd y Gogledd mae rhywun yn dod ar draw un o’r arwyddion Croeso Caernarfon gyda llun o’r castell ar floc concrit. Fel arbrawf ‘seicoddaearyddol’ fe gerddais i weld bob un ohonnynt cwpl o flynyddoedd yn ôl. Mae un ar gyrion y dre ar bob ffordd i fewn i Gaernrfon, o Bontnewydd, o Waunfawr, o Lanberis, o Fethel ac o Fangor. Chwech i gyd.

Fy rhyfeddod bach diddorol olaf ar fy nhaith yw Gerddi Menai. Wedi hen ddiflannu mae’r gerddi o dan y datblygiadau tai ond mae rhan o wal y gerddi caeëdig (walled garden) yn dal i sefyll a hefyd y ‘ffenestr siop’. Sportsman Cottage yw’r enw ar weddillion yr adeilad ac unwaith eto o sgwrsio hefo rhywun lleol y stori gefais oedd fod modd prynu cynnyrch o’r ardd yma ar un adeg.

Drwy gyfuno elfennau o daith hanes a seicoddaearyddiaeth mae modd gweld a darganfod cymaint mwy. Nawr, mae angen mwy o wybodaeth!

Innovate or Stagnate

 

*** Scroll For English ***

Berry Gordy, Motown fathodd y motto 'Innovate or Stagnate' a mae hynny mor wir os di rhywun yn gweithio o fewn y maes diwylliannol Cymreig. Mae fy llyfr cyntaf yn Saesneg Real Gwynedd yn cael ei gyhoeddi gan Seren Books a fy mwriad yw trefnu teithiau tywys o'r gwahanol safloedd yn y llyfr dros y flwyddyn nesa (2022). Cysylltwch a: rhysmwyn@hotmail.co.uk

Prynnwch y llyfr yma: https://www.serenbooks.com/productdisplay/real-gwynedd

*****

It was Berry Gordy, Motown Records that came up with the motto 'Innovate or Stagnate' and this is so true for any of us working within Welsh culture. Real Gwynedd published by Seren Books is my first English language book and my aim is to do guided tours of many of the sites and locations mentioned in the book over the course of 2022. Contact me on: rhysmwyn@hotmail.co.uk

Buy the book here: https://www.serenbooks.com/productdisplay/real-gwynedd

*****

Blwyddyn yn ol fe ddechreuais weithio gyda Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ar gytundeb am 6 mis. Dyma rhai o'r profiadau gorau i mi gael erioed - yn enwedig yn gweithio fyny ar Barics Treforys ger Chwarel Gorseddau, Cwm Ystradllyn. Yn anffodus mewn ffordd bu rhaid rhoi'r gorau i'r gwaith mis Mehefin dwetha gan fod y gwaith arall fel awdur a tywysydd teithiau cerdded yn galw - a dyna lle mae fy nyfodol / pensiwn.

*****

Almost a year ago to the day, I started working for Gwynedd Archaeological Trust on a 6 month contract. As an archaeologist, these were some of my best experiences - especially working with the small team recording the barracks at Treforys near Gorseddau Quarry, Cwm Ystradllyn. Unfortunately in some ways my other work as an author and Tour Gude bounced back with a vengance last June and I had to let the archaeology go. As an author and guiding walks I have a pension plan.

*****

The Good Life Experience / Llwyfan Pen Bar Lag

Yn ystod 2018 a 2019 drwy wahoddiad gan Cerys Matthews cafwyd cyfle i guradu llwyfan 'Pen Bar Lag' fel rhan o'r Good Life Experience. Ymhlith yr artistiad ymddangosodd oedd Denise Johnson, Stuart Moxham, Lleuwen, Sian James, Gwilym Bowen Rhys, Rufus Mufasa, Adwaith, Blodau Papur, Los Blancos, Papur Wal, Pon Bro, Dewi Prysor a llawer llawer mwy.

Mae'n debyg na fydd yr wyl yn digwydd yn yr un ffurf eto a does dim cynlluniau ar gyfer curadu llwyfan. Felly mae curadur ar gael.

*****

During 2018 and 2019 I curated a stage known as Pen Bar Lag following an invitation by Cerys Matthews at The Good Life Experience. Over the two years the line-up included Denise Johnson, Stuart Moxham, Lleuwen, Sian James, Gwilym Bowen Rhys, Rufus Mufasa, Adwaith, Blodau Papur, Los Blancos, Papur Wal, Pon Bro, Dewi Prysor and many many more.

My understanding is that the Good Life Experience will not take place in the same way in the future and there are no plans for anything like Pen Bar Lag. Curator For Hire.

Lleuwen & Denise Johnson

 

*****

Teithiau Cerdded

Ar Garn Boduan

Rhywbeth gafodd ei awgrymu gan Charlie Gladstone (The Good Life Experience) dros sgwrs oedd fod modd cynnig teithiau tywys yn defnyddio system 'Pay as you Feel' - sef talu o ran faint mae rhywun wedi mwynhau. Mae hyn wedi gweithio yn dda dros Haf 2021. Mwy i ddod yn 2022.

A suggestion by Charlie Gladstone over a cup of tea is that I should offer Guided Tours on a 'Pay as you Feel' basis. Based on how much one enjoyed the experience rather than a set price.  This worked well over the Summer of 2021. More to come in 2022.

Moel Tryfan

Y Waunllwch, Llafar Gwlad 154

 

Rwyf wrthi yn sgwennu’r bedwaredd gyfrol ar Archaeoleg Cymru ar gyfer Carreg Gwalch - y tro yma y de-ddwyrain fydd dan sylw. Er mai safleoedd archaeolegol yw ffocws amlwg y llyfr rwyf yn sylwi fy mod yn aml yn ail-adrodd yr un peth – na ddylia unrhyw ran o Gymru fod yn ddiethr i ni. Gan dderbyn nad yw teithio yn hawdd i bawb, fe all fod yn gostus, nid pawb sydd hefo car, tydi’r safleoedd archaeolegol yn aml ddim yn agos i drafnidiaeth cyhoeddus. Dwi’n dallt hynny!

‘Egwyddor’ o fath, sydd yn fy nghorddi. Rwyf am weld pob cornel o Gymru yn cael sylw, yn cael ei drafod, gan gynyddu ein dealltwriaeth ac ymwybyddiaeth o’r wlad fechan hyfryd hon. A dyma gyfaddef fod y Gwynllŵg, y Waunllwch, Lefelau Gwent yn ddiethr i mi.

Y ‘Lambies’ medda Peter Finch yn ei gyfrol Real Cardiff sef yr enw yn iaith lafar trigolion Caerydd, ond ardal fechan ger aber y Rhymni yw’r Lamby go iawn. Morfa heli ar ochr ddwyreiniol y Rhymni yw Lamby Moor.

Dros y ddegawd dwetha mae’r ddisgyblaeth archaeolegol wedi rhoi llawer mwy o bwyslais ar ddealltwriaeth o safleoedd o fewn y dirwedd ehangach. Wrth reswm mae hyn yn gwneud synnwyr gan fod y dirwedd yn cael cymaint o effaith ar pam fod pethau yn cael eu lleoli, adeiladu, gosod, sefydlu yn lle mae nhw. Rwyf am ddeall ardal Gwynllŵg yn well.

Gyda cymaint o wahanol enwau am un lle, mae’n werth crybwyll fod posibilrwydd cryf fod y ‘gwyn’ yn yr enw yn deillio o waun, sef tir corsiog isel. Rydym rhwng afonydd Rhymni i’r gorllewin a’r Ebwy i’r dwyrain. Rhwng Caerdydd a Chasnewydd. Rhwng y draffordd M4 a’r rheilffordd Caerdydd-Llundain a’r môr.

Dyma fy ymweliad cyntaf felly gyrrais nol a mlaen ar hyd Lamby Way a Wentloog Avenue er mwyn cael gwell blas ar y lle. O’r gorllewin mae rhywun yn dod o gyfeiriad dociau Caerdydd a dros aber droellog, llydan a mwdlyd y Rhymni. Dyma dirwedd ddiwydiannol sydd yn aml yn ol-ddiwydiannol. Mae pethau yn digwydd yma ond mae hanner yr adeiladau i weld yn segur gyda mwy o rwd na phaent. Lle da i dynnu lluniau.

O Lamby Way ymlaen mae un o nodweddion doniolaf yr ardal yn amlwg. A dweud y gwir mae rhywun yn clywed yr arogl cyn eu gweld. Mae ceffylau ym mhob man, yn pori ar ochr y ffordd, rhai ar denyn, rhai yn rhydd. Os yw rhywun yn gweld y ceffylau mae rhywun yn y lle iawn!

A dyma air newydd – y ‘reen’ sef y ffosydd dŵr sydd yn croesi’r dirwedd yn unionsyth mewn grid ar linell gogledd-orllewin, de-ddwyrain ac yn gyfochrog a’r morglawdd. Does fawr o ddim byd naturiol yma. Dyn sydd wedi creu y dirwedd a dyn sydd yn rheoli’r dirwedd cystal a sydd bosib. Er yn 1607 daeth y môr dros y morglawdd. Cafwyd llifogydd yng Nghaerdydd a chodwyd y morglawdd yn uwch.

Ymhlith yr enwau mae Tarwick Reen, Blackwater Reen, Broadway Reen a Rhosog Fawr Reen sydd yn gyfochrog a’r ffordd B4239 draw am Peterstone Wentollog. Rhwng y morglawdd a’r ceffylau yn denu fy sylw rhaid atgoffa fy hyn i gadw llygad ar y ffordd, nid dyma’r lle i wneud cangymeriad a gyrru dros yr ymyl ac i’r dŵr.

Archwilio yw’r cofnod ar-lein o safleoedd archaeolegol. Ceir tystiolaeth fod dyn wedi ceisio rheoli’r dirwedd ers y cyfnod cynhanesyddol. Pyst pren yn aml yw’r dystiolaeth sydd wedi gorosesi yn y tir gwlyb. Hen oradau efallai neu ffiniau llociau. Canfuwyd ambell aelwyd neu le tân yma hefyd, golosg yn dod i’r wyneb wrth i archaeolegwyr gloddio. O ran dyddiadau mae’r olion yma yn amrywio o’r Oes Efydd, y cyfnod Rhufeinig a’r Oesoedd Canol – tystiolaeth fod dyn yma ers canrifoedd yn ymdrechu am gynhaliaeth yn erbyn grym natur a’r môr.

Darganfyddiadau drwy gloddio yw rhain. Does dim olion Rhufeinig ar y wyneb. Yn Real Cardiff mae Finch yn cyfeirio at y ffaith fod y Rhufeiniaid wedi codi morglawdd yma dwy fil o flynyddoedd yn ôl. Ond dros y ddwy fil o flynyddoedd mae unrhyw forglawdd wedi ei ail-godi sawl gwaith. Yn yr un modd mae’r ffosydd neu reens wedi eu clirio au hail-dyllu droeon. Tirwedd sydd yn esblygu drwy’r amser sydd yma nid rhywbeth static.

Wrth feddwl am sgwennu llyfr am safleoedd archaeolegol rwyf yn sylwi nad oes fawr o archaeoleg i’w weld mewn gwirionedd. Ond, rydym yn edrych ar dirwedd sydd yn dyst o ymyraeth a gofal dyn ers oleiaf tair mil o flynyddoedd. Felly mae’r ‘archaeoleg’ yn beth byw. Yma, y profiad o grwydro tirwedd byw sydd yn rhoi cipolwg ar sut fydda pethau mil o flynyddoedd neu fwy yn ôl. Os yw rhywun yn cael gwared a’r tarmac a’r tai brics melyn, mae’r dirwedd ‘naturiol’ yn weddol ddi-newid ei olwg.

Fy mhrofiad i ar fy ymweliad cyntaf oedd fod yn haws parcio ochrau Sluice Farm, ochr Caerdydd i Peterstone. Roedd ambell gilfan gyfleus. Wrth agosau at Gasnewydd roedd y ffordd yn gul a llefydd parcio yn brin. Gan gerdded draw at y morglawdd yn y gorllewin cefais gerdded ar Rumney Great Wharf a Peterstone Great Wharf gan fwynhau y golygfeydd draw am Wlad yr Haf yn y pellter dros yr Hafren. Roedd ochrau Tremorfa yn cuddio Dinas Caerdydd go iawn. Dennodd Ynys Echni fy llygad yn amlwg, fel mae pob ynys yn ei wneud gan godi awydd o hwylio draw ar gwch.

Roedd y llanw allan, y môr yn rhy bell i’w gyrraedd a mwy na thebyg rhy fwdlyd a pheryg i fentro beth bynnag. Bodlonais ar gerdded ar ben y morglawdd a cheisio profi’r awyrgylch. Mor wahnanol i Eryri. Pen arall i’r wlad. Diethr i mi. Wrth gyrraedd Peterstone dyma siom i ganfod fod yr eglwys mewn meddiant preifat. Chefais ddim mynediad ac o ganlyniad ddim cyfle i weld y gofeb i’r llifogyd 1607. Mae carreg arall wedi ei chodi yn y pentref i gofnodi’r digwyddiad fel rhyw fath o iawndal i rhai fel fi sydd am dynnu lluniau cofebau.

Treuliais rai oriau yma er mwyn cael blas o’r lle. Bydd angen dychwelyd eto, ond mi gefais flas, blas go iawn.

Carnedd Mynydd Cilgwyn, Llafar Gwlad 153

 

Gyda fy nheulu ochr fy nhad yn hanu o lethrau Mynydd Cilgwyn (Dyffryn Nantlle) ddigon naturiol fod y mynydd bach yma 345.8 medr uwch y môr yn agos i fy nghalon. Ganed fy nhad yn 1932 yn nhyddyn Penffynnonwen, adfail bellach, i deulu o chwarelwyr (Cilgwyn a Pen yr Orsedd) ochr fy nain. Saif Penffynnonwen ar lethrau deheuol Cilgwyn – yn edrych dros y ‘dump’ – y domen sbwriel gaeëdig bellach. Pencilan ar ochr orllewinol y mynydd, yn edrych draw dros Yr Eifl, oedd cartref fy nhaid a hen daid – y ddau yn Morgan Thomas.

Cymerodd fy hen daid ei fywyd drwy foddi yn Llyn Cob ar ochr ddwyreiniol Cilgwyn. Chwarelwr tlawd, yn diddoef o iselder. Cafodd ei ganfod yn farw gan ei fab Morgan (fy nhaid). Bywyd caled. Storiau mor ‘fyw’ a rhai Kate Roberts a adroddwyd i ni fel plant er fod yr hunan-laddiad yn tabŵ i rhai yn y teulu. Roedd fy nhad ddigon hapus i son am Llyn Cob a’i daid pob tro roeddem fyny yno fel plant i edrych am benbyliaid. Fe ddigwyddodd yr un peth ar ôl i ni fabwysiadu’r hogia – mynd fyny i Llyn Cob hefo ‘taid’ a hogia ’mrawd – chwilio am benbyliaid.

Stori arall oedd yn cael ei adrodd gan fy nhad yn rheolaidd oedd yr un am chwarelwyr y Cilgwyn yn dymchwel wal Argwydd Newborough (Stad Glynllifon) wrth iddo geisio cipio tir comin Cilgwyn. Y wal yn cael ei chodi yn ddyddiol gan weithwyr y Stad a’r chwarelwyr wedyn yn ei dymchwel gyda’r nos ar eu ffordd adra o’r chwarel. Mae’r stori yma yn llyfrau fy ewythr, y diweddar Dewi Tomos, Llechi Lleu a’r diweddariad o fath Chwareli Dyffryn Nantlle.

Mae'r wal ddrylliedig yno hyd heddiw ar ochr ddeheuol Mynydd Cilgwyn a mae'n debyg fod rhai darnau o'r wal wedi ei glirio yn llwyr rhag i Newborough allu dadlau ei fod wedi amgylchynnu'r tir comin. Ac er ymdrechion gwrol y werin chwarelwyr i atal ymdrechion Newborough mae’n debyg y trechwyd cais Newborough am gau'r tir comin yn derfynnol yn San Steffan gan berchennog Chwarel Penyrorsedd, sef Arglwydd Dinorben o Barc Cinmel, a oedd gyda diddordebau ei hun ac yn ofni colli tir Comin Nantlle.

Fe sgwennais sawl erthygl am Cilgwyn a hanes y wal yn ystod fy nghyfnod yn sgwennu colofn ar gyfer yr Herald Gymraeg. Mae rhain wedi eu uwchlwytho i’r blog Thoughts of Chairman Mwyn.

Dringo i gopa Cilgwyn oedd yr antur arall. Un hawdd gan mai ond ychydig dros dri chant medr o uchder yw’r mynydd, ond un gwerth chweil gan fod golygfeydd 360˚ o’r copa – dros Yr Eifl, dros y Fenai a Môn a thua copaon Mynydd Mawr a Chrib Nantlle.

Ar y copa cawn hyd i garnedd gladdu Oes Efydd, neu oleiaf safle carnedd Oes Efydd gan fod y garnedd ei hyn wedi cael ei godi a’i ddymchwel droeon dros y canrifoedd. Cawn gofnod yn 1863 o ‘Bedd Twrog … a circular carnedd on the higher portion of the parish on the road to Cilgwyn Slate Quarry’. Cawn gofnod arall yn 1872 o ‘gromlech’ mewn cae o’r enw ‘Ty’r Nant’ a fod y garnedd gron (gyda 24 o feini) yn sefyll yn agos i’r gromlech.

Gall fod y cyfeiriadau hanesyddol yn son am yr un lleoliad er mae’n od fod cofnod 1872 yn cyfeirio at garnedd ‘gyfagos’. Ond safleoedd claddu hynafol fydda’r gromlech a’r garnedd, y gyntaf yn perthyn i’r Neolithig a’r olaf o’r Oes Efydd. Onibai fod rhywun wedi ymweld a nodi dau heneb arwahan mae’n debygol iawn mai y garnedd sydd dan sylw. Gwelir ddigon o feini o amgylch y mynydd, ddigon hawdd dychmygu fod rhain yn weddillion ‘cromlech’. Ond slabiau o gerrig naturiol yw rhain.

Does dim tystiolaeth pendant fod cromlech wedi sefyll ar fynydd Cilgwyn a doedd dim awgrym o gofadail o’r fath ar y mynydd pan archwilwyd y safle yn 2002 gan yr archaeolegydd George Smith. Cofnodir popeth ar archwilio.org sef y cofnod o henebion a’r amgylchedd hanesyddol hyd yn oed os nad oes unrhywbeth i’w weld heddiw.

Un a greodd gysylltiad rhwng y garnedd a ‘Bedd Twrog’ oedd y Tad Demitrius. Bu’r Tad Demitrius yn gyfrifol am ychwanegiadau ‘pensaerniol’ i Gapel Cilgwyn a Chapel Batus yng Ngharmel (sydd wedi ei ail enwi yn Fynachdy Sant Ioan ganddo). Yn sicr oddeutu 2012 roedd y Tad wedi codi llechan yn coffhau safle Bedd Twrog ar gopa Mynydd Cilgwyn. Erbyn heddiw mae’r llechan yna wedi ei chwalu.

Tua’r un adeg fe ail-godwyd y garnedd. Rhoddwyd llwybr o frics yn arwain at ganol y garnedd. Ail-godwyd y cerrig o amgylch y cylch a gosodwyd cerrig gwynion mân o fewn y garnedd. Dyma ymdrech i ‘greu’ bedd teilwng ar gyfer Sant Twrog. Bydda’r archaeolegydd ynof yn herio hyn fel ail-greu hanes – rhywbeth ffug a di-sail. Ar ei waethaf roedd yr ymyraeth yma a’r garnedd yn effeithio ar os nad yn dinistrio rhan o’r heneb Oes Efydd. Nid yw carnedd Mynydd Cilgwyn wedi ei restru fel heneb hynafod i’w warchod felly does dim rhwystr cyfreithiol rhag ei newid.

Eleni cafodd y garnedd ei chwalu’n rhacs. Mae rhan fwyaf o’r cerrig bach oedd yn rhan o’r cylch wedi eu taflu o amgylch copa’r mynydd ond yr hyn sydd mwyaf od yw fod y cerrig mawrion wedi eu pentyrru rhuw 3-4 medr i’r de o’r garnedd. Pwy fydda yn gwneud hyn? Ac i ba bwrpas? Holais y cwestiwn ar dudlaen Facebook Coleg Carmel. Paratois adroddiad byr ar gyfer Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd sydd wedi nodi’r newidiadau ar gofnod Archwilio.org.

Felly nid yw pethau yn aros yr un fath am byth. Nid peth statig na saff yw’r garnedd ar ben Mynydd Cilgwyn ond stori a hanes sydd yn parhau i newid a datblygu gyda threigl amser. Dwi ddim yn siwr beth i feddwl gan mai ffug oedd y cysylltiad Twrog on dos oedd carnedd Oes Efydd yma dyma biti maw rei fod wedi ei ddinistrio.

Treforys, Cwm Ystradllyn, Llafar Gwlad 152

 

Adeiladwyd Treforys yn 1857 ar gyfer gweithwyr chwarel Gorseddau a’u teuluoedd. Saif y ‘pentref’ ar lethrau Moel Hebog, i’r gogledd o Lyn Ystradllyn. Lle gwlyb, agored, garw pan mae’r tywydd yn troi. Erbyn 1871 roedd Treforys yn wag. Methiant fu’r chwarel a methiant fu Treforys.

Dyma hanes nodweddiadol o gyfnod y Fictoriaid. Gormod o frwfrydedd a mentergarwch heb ddigon o sylw i answadd y llechi. Adeiladwyd tramffordd rhwng y chwarel a’r felin yn Ynysypandy – gallwch gerdded rhan o’r tramffordd hyd heddiw o Dyddyn Mawr draw at y chwarel. O 1854 ymlaen roedd y chwarael ym meddiant Robert Gill a John Harris a chafwyd cymorth gan y peiriannydd mwyngloddio Almaenig, Henry Tobias Tschudy Von Uster.

Roberth Griffith Morris o Fangor oedd perchennog y tir lle adeiladwyd cartrefi’r chwarelwyr ac ef sydd yn rhoi ei enw i Dreforys, y pentref sydd wedi ei gynllunio yn ôl pob tebyg mewn swyddfa o bell. Anodd credu fod y pensaer erioed di troedio llethrau gwlyb Moel Hebog.

Cyn cyrraedd Plas y Llyn, lle reodd rheolwr y chwarel yn byw, mae llwybr yn dringo tua’r gogledd ac yn arwain at Dreforys. Gelwir rhan gyntaf y llwybr yn Ffordd y Plwyf. Wrth gyrraedd Treforys gwelir dair rhes o dyddynod dwbl. Mae 18 adeilad i gyd, 36 o dai, pob un mwy neu lai yr un cynllun a’r un maint. Croglofftydd oedd i’r tai, mae ffenestri lloft bythynnod 12 ac 13 yn y rhes ganol yn parhau i sefyll (am y tro).

Yn ystod mis Chwefror a Mawrth eleni (2021) bu archaeolegwyr o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yn gwneud archwiliad manwl o’r safle. Cofnodwyd pob un o’r 18 adeilad gyda nodiadau a mesuriadau manwl, cofnod ffotograffaidd a thynwyd awyr luniau gyda drôn er mwyn creu modelau 3D o’r adeiladau.

Dyma engraifft gwych o sut bu i dirwedd Cwm Ystradllyn newid o ganlyniad i ddiwydiant. Newidwyd patrwm bywyd rhai o’r trigolion am gyfnod ond heblaw am dwll chwarel a thomenni enfawr Gorseddau prin fod yr olion diwydiannol yn amlwg heddiw, mae’r cwm bellach yn ôl yn gwm amaethyddol. Suddo yn raddol i’r corsdir mae Treforys, y waliau yn disgyn, y tir yn wlyb.

Dim ond y ffaith fod tair rhes o dyddynnod cyfochrog a ffyrdd union syth yn rhedeg gerllaw sydd yn awgrymu rhywbeth anarferol o ran tirwedd gwledig Cymru. Cawn engreifftiau lu o ffermdai a hafotai hynafol o amgylch Cwm Ystradllyn ond tydi cynllun Treforys ddim yn ‘perthyn’ rhywsut. Dyma’r ‘planned village’ allan o gymeriad ac eto mae rhywbeth Cymreig am yr adeiladau hefyd. Cerrig y mynydd a ddefnyddiwyd i’w adeiladu. Mae’r cruglofftydd yn fy atgoffa o dai y chwarelwyr ar Fynydd Cilgwyn, Dyffryn Nantlle (Sardis yn engraifft amlwg neu meddyliwch am Cae’r Gors yn Rhosgadfan).

Roedd darn o dir yn perthyn i bob tyddyn. Daw rhesi tai Mynydd Llandegai i’m meddwl o ran cymhariaeth fras. Rhaid pwysleisio hefyd mai cartrefi oedd rhain yn Nhreforys, gyda teuluoedd ynddynt – felly nid barics ar gyfer gweithwyr oedd yn dychwelyd adre ar y penwythnos.

Wrth archwilio bwthyn rhif 13 yn y rhes ganol roedd yn weddol amlwg fod bron i hanner ffenestr ffrynt y tŷ wedi ei cau yn fwriadol gyda wal gerrig. Gan fod y drws ffrynt a’r ffenestri ffrynt yn wynebu’r de / de-orllewin tybiaf fod y preswylwyr wedi penderfynu fod gormod o damprwydd a gwynt yn treiddio i mewn i’r tŷ.

A’i dyma engraifft arall o gynllunio o bell? Efallai mai ffasiwn y dydd oedd cael digonedd o olau i mewn i dai? Awgrymodd Bill Jones sydd wedi archwilio tai y chwarelwyr yng Nghwm Orthin fod rhywbeth tebyg wedi digwydd yn ochrau Stiniog. Lleihau maint y ffenestri er mwyn cadw’n glud. Trafodaeth ddiddorol.

Y broblem fwyaf o ran cadwraeth yn Nhreforys yw fod y tir mor wlyb ac o ganlyniad mae ochrau y tai yn rhoi wrth i’r dŵr danseilio’r ddaear. Pan gynlluniwyd Treforys roedd cyfres o ffosydd yn arwain y dŵr i ffwrdd o’r tai. Heddiw mae’r dyfrffosydd wedi llenwi, y ffosydd wedi ffendio cwrs newydd a’r holl safle yn wlyb iawn. Os bydd cynllun cadwraeth hirdymor ar gyfer Treforys bydd rhaid ail dorri’r dyfrffosydd a chael y dŵr yn glir o’r safle.

Bydd angen gwneud gwaith cynnal a chadw a’r rhai o’r tyddynnod. Yn sicr dylid ceisio cadw rhai o’r waliau a llefydd tân yn y rhes ganol. Os yn bosib dylid hefyd sicrhau fod ffenestri croglofftydd 12 ac 13 yn cael eu gwarchod gan fod hyn yn nodwedd mor bwysig o’r adeiladau.

Yn sicr o ran hanes a chynllun mae Treforys yn rhan bwysig o dreftadaeth a hanes y diwydiant llechi yng ngogledd-orllewin Cymru. Lle hyfryd ar gyfer cerdded ar ôl i gyfyngiadau Covid gael eu llacio.